گزارشی از اقداماتی جهانی و بومی برای مدیریت ذخایر آب
دکتر کاوه احمدی علی آبادی
امروزه با تشدید بحران آب، مدیریت ذخایر آن که پیش از این در سراسر دنیا به شکلی پراکنده و منفصل صورت می گرفت، اینک می رود که با فعالیت سازمان های مختلف جهانی، با تعامل و هماهنگی به برنامه ریزی و مدیریتی یکپارچه در جهان دست یازد که با راه حل هایی بومی تکمیل گردد؛ به خصوص در زمینه آموزش، پژوهش و پروژه های خلاقانه و طرح های مبتکرانه در حوزه آب. آن چه می خوانید، گزارشی است در مورد برنامه هایی در این زمینه.
«برنامه ژئوسفر-بیوسفر» و «برنامه جهانی برای ارزیابی آب» توسط یونسکو
یونسکو یکی از همین سازمان هاست که طی سال های گذشته گامهایی بسیار مهم و تأثیرگذار در این زمینه داشته است و در توسعه آب شناسی بین المللی نقشی تعیین کننده داشته است و علاوه بر پرداختن به توسعه پایدار در کشورها و سرزمین های مختلف، پژوهش ها و پروژه هایی را به اجرا گذاشته که به روندهایی می پردازد که طی آن آب از طریق نظام جوی-آبیاری-خاکی انتقال می یابد. از این رو برنامه های جهانی متعددی در دستور کار قرار گرفته است. آندره آس ژولوزی که دبیر برنامه بین المللی آب شناسی و سرپرست بخش علوم آب یونسکو است، از پروژه ای سخن می گوید که طی آن صدها متخصص آب شناس از سراسر دنیا در کار عظیمی شرکت کردند که در نهایت نوعی ترازنامه آبی منطقه ای تهیه می کرد، به طوری که اطلاعات لازم را در زمینه ذخایز و حوضه های منابع آبی و آب های زیرزمینی و غیره در مناطق مختلف دنیا، به خصوص جاهایی که با کمبود آب مواجه اند، همچون کشورهای عربی، آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین در اختیار قرار می داد. یکی دیگر از برنامه های یونسکو، که طرح و برنامه ای است که از جامع ترین، تخصصی ترین و نوآورانه ترین آن ها به شمار می رود، عنوان «برنامه ژئوسفر-بیوسفر» را داراست و در حقیقت طرحی ای آینده نگر و بلندمدت که به دانشی ورای اطلاعاتی که بسیاری از متخصصین حوزه آب در حال حاضر از آن برخوردار بوده و با آن آشنایی دارند، نیاز دارد. در همین راستا، یونسکو با طرح دیگری تحت عنوان «برنامه جهانی برای ارزیابی آب» ((WWAP به استقبال آب برای همکاری رفته است و با بیست و سه موسسه سازمان ملل، راه حل هایی پایدار را برای توسعه انسانی در راه مدیریت آب در سراسر جهان جستجو کرده و در پیش گرفته اند.
اکوسیستم و زيست‌بوم؛ برنامه جهانی، اجرا بومی
مطالعات اخیر نشان داده است، با آن که مسائلی، همچون مشکلات زیست محیطی و مسئله کمبود آب کاملاً جهانی اند و باید با نگاهی جامع و جهانی بدان ها نگریست و براساس آن برنامه ریزی کرد، اما راه حل های بسیاری از آن ها به خصوص آن گاه که اجرایی می گردند، منطقه ای و محلی اند که به اکوسیستم و زیست بوم هر محیطی که انسان ها در آن زندگی می کنند، بر می گردد. انسان ها در محيط هاي طبيعي و اجتماعي مختلفي زندگي مي‌كنند و آنچه فرهنگ آنان را مي‌سازد، تحت تأثير هر دو عامل محيط طبيعي و اجتماعي است و هر گونه تغییر رفتاری برای نحوه تعامل با اکوسیستم شان، به خصوص نحوه مدیریت و مصرف آب به زیست بوم و فرهنگ آنان بر می گردد. زيست‌بوم شامل اشياء، منابع، جغرافياي محيط و روش هايي است كه فرد با آن ها زندگي مي‌كند و بقاء مي‌يابد. آن هنگامي اساسي مي‌نمايد كه دريابيم، بزرگترين و گسترده‌ترين برنامه‌ريزي ها در كشورهاي مختلف از آن روي با شكست مواجه شد، كه برنامه و تجويزهاي آنان بدون توجه به شرايط طبيعي و اجتماعي محلي و ارتباط بين رفتارها و زيست‌بوم مناطق مختلف و محلي تنظيم شده بود. فرضاً نحوه مصرف آب در محیط شهری، با محیط روستایی و اکوسیستم جنگلی بسیار متفاوت است و راه حل هایشان نیز از اساس با هم فرق می کنند. این در حالی است که بیشترین اسراف در مصرف آب نیز در محیط شهری و فرهنگ مصرف گرای آن صورت می گیرد.
كارهاي داوطلبانه و سازمان های مردم نهاد (NGO) در حوزه آب
امروزه کارشناسان و متخصصان به این نتیجه رسیده اند که يکي از راه حل های مشکلات زيست محيطي و حوزه آب، کارهای داوطلبانه و سازمان های مردم نهاد(NGO) هستند که بايد به هر دو در حفظ محيط زيست و مديريت آب توجه شود.
سال 2001 نقطعه عطفي براي كارهاي داوطلبانه بود. پس از اعلام اين سال به عنوان سال بين‌المللي داوطلبان، مجمع عمومي سازمان ملل متحد درصدد بر آمد تا راه هاي گسترش كارهاي داوطلبانه و مشاركت دولت ها را در اين زمينه جستجو كند. آن نقطه اوجي بود براي داوطلبان كه مردم را در 130 كشور جهان بسيج كرده بود، اما اين تنها آغاز راه بود. بايد داوطلبان عملاً ميليون ها انسان را در سراسر جهان به گونه‌اي همراه مي‌ساختند كه آن ها دريابند تنها به كمك آن هاست كه مي‌توان به تحولاتي چشمگير دست يافت. در برنامه های توسعه ای امروز، مردم تشويق مي‌شوند كه از سياست هاي ترويج فعاليت هاي داوطلبانه حمايت كنند و ارزش كار داوطلبانه را دريابند؛ كارهايي كه امروز به آن به مثابه "سرمايه‌اي اجتماعي" مي‌نگرند. بد نيست بدانيد که نخستين سازمان های مردم نهادي که ظهور کردند، مربوط به حفظ محيط زيست و اصطلاحاً "گروه های سبز" بودند.
گزارش ها نشان می دهد، در طول سال ها تجارب، نگرش جهان به فعاليت هاي داوطلبانه تغيير كرده است. اكنون گروه‌هاي بسياري در سراسر جهان مي‌آموزند كه مهارت هاي گوناگون را براي بهبود اوضاع جوامع به اشتراك بگذارند. داوطلبان دیگر تنها به شکلی منفرد و خودانگیخته اقدام نمی کنند، آنان در واحدهاي خدماتي سازمان یافته که اینک سازمان های مردم نهاد خوانده می شوند، كار مي‌كنند و برنامه های زیست محیطی و صرفه جویی و بهینه سازی مصرف آب را تجربه کرده و به دیگران یاد می دهند. امروز عقيده غالب آن است كه از طريق پژوهش‌هاي ملي مي‌توان درك بهتري از دستاوردهاي آنان به دست آورد و به دولت ها، سازمان ملل متحد و ديگر نقش‌آفرينان خارجي نشان داد كه چگونه مي‌توان فضاي مثبتي فراهم آورد تا فعاليت هاي داوطلبانه در سطح محلي و بومي پرورش يابد؛ بديهي است که مسايل زيست محيطي و مديريت آب در اولويت برنامه های داوطلبان مسئول، آماده و سازمان یافته قرار دارد.
آب های زیرزمینی فسیلی و بانک آب
لایه های آب های فسیلی، مخازنی زیرزمینی هستند که آب را برای صدها یا هزاران سال در خود حفظ می کرده اند و بندرت از طریق بارش های فصلی تجدید می شوند. در بسیاری از نقاط دنیا از کالیفرنیا تا فلسطین اشغالی و از شمال چین تا بخش هایی از هند و استرالیا، جیره بندی آب به امری رایج بدل شده است.
یکی از طرح های حفظ ذخایر آبی تشکیل یک «بانک آب» است. این پروژه در نامیبیا موفق بوده است. پی یت هینس، رئیس اداره آب و همکارانش ابتدا بدنبال تغییر مسیر رود بودند، ولی با اختلافاتی که براثر آن با دولت و کارشناسان بوتسوانا پیدا کردند، دولت نامیبیا پروژه دیگری را در پیش گرفت. آن ها کلیه نشت های آب در سه سد را که با آبراهی به هم متصل می شد، برطرف کردند. آن منجر به عدم اتلاف مقدار متنابهی طی مسیری بود که در نهایت به سدها منتهی می گردید. از سویی، طی مسیری که آب جاری می پیموده است، مقدار زیادی از آن تبخیر می شد، که طرح پروژه مذکور دولت با ارسال آن به زیرزمین، ترجیح داد تا عملاً با ذخیره آن در سفره های زیرزمینی، به نوعی بانک آبی برای خود حفظ کرده و برای آیندگان به میراث گذارد. کارشناسان می گویند، این پروژه در کشورهایی که از رودخانه های فصلی و موقت بسیاری برخوردارند، مفید و موثر خواهد بود.
پروژه های کوچک مبتکرانه
در این میان پروژه های کوچک و مبتکرانه را نیز که به مناطق دور دست و مکان هایی که از فقر شدید آب یا آب آشامیدنی و سالم رنج می برند، کمک می رسانند، نباید نادیده گرفت. یکی از این پروژه ها، شبکه ای از خطوطی موازی مخصوص بر روی یک پرده است که مقدار قابل ملاحظه ای از رطوبت ابرها و مه ها را جذب می کند و در اختیار نیازمندان می گذارد. این تدبیر برای مناطق مرتفع و کوهستانی در نظر گرفته شده بود، برای مکان هایی که دسترسی به آب مشکل است و در کوهستان های آند و هیمالیا به خوبی جواب داد و اینک در مناطق خلیجی نیز آزمایش می شود.
آب مجازی و هزینه فرصت
«آب مجازی» یکی از طرح های جدید حوزه آب است که مباحثی جدید را موجب شده است. البته قرار نیست از سنگ، آب گرفته شود، بلکه موضوع هزینه فرصت آن است که در علم اقتصاد مطرح است. بدین معنی که در ازای تولید محصولات کشاورزی در کشورهایی که از فقر منابع آبی رنج می برند، چه میزان آب باید از دست داد و آیا این امر به صرفه است یا بهتر آن است تا محصولات کشاورزی را از مناطق و کشورهایی که دچار کمبود آب نیستند وارد کنند، چون در چنان شرایطی (کمبود آب) آب باارزش تر از محصولات کشاورزی و غیرقابل جایگزین است، گرچه می بایست این را نیز در نظر گرفت که برخی از محصولات کشاورزی و غذایی ضروری، ارزش شان برای حیات کمتر از آب نیست. مثلاً عربستان سعودی برای تولید و حتی صادرات محصولات کشاورزی به شکل بی رویه ای از ذخایر آبی و آن هم، آب های زیرزمینی و فسیلی استفاده می کند. تهی شدن آب های زیرزمینی در عربستان به طور میانگین با سرعت سالانه 2/5 میلیارد متر مکعب به پیش می رود. با چنین سرعت مصرفی، کارشناسان برآورد کرده اند، منابع آب عربستان ظرف 52 سال پایان می یابد. آیا این امر به صرفه است و طرح آب مجازی در چنین مناطقی، منطقی نیست؟
فراموش شدگان حوزه آب؛ زنان و فقرا
تاکنون براي حفظ محيط زيست و صرفه جویی در حوزه مصرف آب عمدتاً عادت بر اين بوده كه به مردان توجه شود و آموزش براي كاركناني گذاشته مي شود كه طبعاً اكثراً مرد اند. اما اخیراً تحقیقات متعدد ثابت کرده که در اكثر نقاط جهان زنان نقشي تعيين كننده تر در حفظ محيط زیست داشته و در سیستم آبیاری نقشی بیشتر و کلیدی تر دارند؛ فرضاً در نظام آبياري و آبرساني، اين زنان هستند كه عملاً نقشي مهم تر از مردان ايفاء مي كنند. از اين روي برنامه هاي آموزشي براي زنان بايد در اولويت قرار گيرد.
در کشورهای فقیر و در حال توسعه بار اصلی تأمین آب بر دوش زنان است؛ آنان اند که باید ساعت ها بدنبال آب بگردند تا بیابند. بیسوادی و فقدان آموزش، کالبد ناتوان و ناسالم شان را که به سبب حاملگی های پیاپی و سوء تغذیه مدام نحیف تر می شود، روز به روز تحلیل می برد. ساعت کار آنان نیز به واسطه کاستی های دایم زندگی، طولانی تر می شود. محاسبات نشان می دهد که در آفریقا ساعت کار زنان در سال به طور متوسط 2490 در ساعت است، حال آن که مردان در سال به طور متوسط 1400 ساعت کار می کنند. در سال های اخیر طرح ها و پروژه هایی در چارچوب طرح آبرسانی و بهداشت سازمان ملل انجام شد و تا حدی از بار سنگین مسئولیت های آنان کاست، ولی فقر و بیسوادی و بیماری آنقدر ریشه دار است که برنامه های بسیار بسیار افزون تر و کاراتری باید صورت گیرد.
اینک این نکته مورد توجه طراحان، مسئولان و دست اندرکاران حوزه آب و آبرسانی قرار گرفته است که به هر روی، هر برنامه ای که برای صرفه جویی آب اجرایی می شود، علاوه بر آن که اقدامی جهانی و همگانی را طلب می کند، نباید به گونه ای باشد که عملاً فشاری را به اقشار پایین جامعه و فقرا وارد سازد؛ آنانی که تهیه آب واقعاً برایشان دشوار و مشقت آمیز است و بسیاری حتی به آب آشامیدنی سالم نیز دسترسی ندارند، بلکه هدف اصلی باید بیشتر بر روی الگوی مصرف بی رویه کلان اجتماعی و اشخاص متمول و مصرف گرای جامعه متمرکز شود.